خوارزمی؛ یکه‌تازی عاشق در قلمرو شیرین و اسرارآمیز اعداد

ایسنا/اصفهان در طول تاریخ، بسیاری از آثار خوارزمی، این دانشمند و فیلسوف ایرانی، تاثیر عمیقی بر ریاضیات مغرب‌ زمین گذاشته است. علاوه بر آشنایی غربیان با دانش جبر و مقابله که اکنون به جبر شناخته می‌شود، او اثرگذاری مهمی نیز بر دانش عددی آنان داشت، تا جایی که فن قدیمی حساب با چرتکه در غرب منسوخ و شیوه‌های نوین محاسبه جایگزین شد.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

محمدبن‌موسی خوارزمی کسی نبود که تاریخِ علم جهان او را از یاد ببرد. هرچند تاریخ از زندگانی‌ خصوصی‌اش کم گذاشت! به بیان دیگر، از زیست غیرعلمی خوارزمی، حتی تاریخ تولد و مرگ او، داده‌های دقیقی در دست نیست. از خانواده‌اش، علایقش، دوستی‌ها و روابطش یا سیما و منش و خلقیاتش در ورای شخصیت علمی او به‌ندرت داده‌ای پیدا می‌شود. یکی از دلایل این کمبود یا مبهم‌بودن حیات شخصی او، تقارن زمانی و هم‌نامی‌اش با شخصیت دیگری به اسم «محمدبن‌موسی» از خاندان معروف و دانشمند بنوموسی است که ظاهراً این تشابه اسمی به ضرر هر دو تمام شد!

به‌ هر روی، میلاد او را در حدود ۱۶۰ هجری قمری و وفاتش را تقریباً ۲۳۲ هجری قمری حدس زده‌اند. اگر این اعداد را بپذیریم، باید بگوییم خوارزمی ۷۰ سال یا درست‌ تر، احتمالاً ۷۰ سال عمر کرده است. درباره زادگاهش ساده‌ترین حدسی که می‌شود زد، همان خوارزم است؛ خوارزمی که به باور برخی محققان مهد و خاستگاه قوم «آریا» و «حضرت زرتشت» به شمار می‌آید و امروزه بخشی از آسیانه میانه است. اما در این خصوص داده‌های دیگری هم پیدا می‌شود، از جمله اینکه قسمتی از عراق امروزی را زادگاه او دانسته‌اند. آنچه مسلم است، پدران و مادران محمدبن‌موسی زردشتی و ایرانی بودند. البته خوارزمی به گواه آثار علمی‌اش و مقدمه‌هایی که بر رساله‌ها و کتب خویش نوشته است و چنان‌که نامش عیان می‌کند، مسلمان بود.  

همچنین عضو هیئت علمی و یکی از پژوهشگران مرکز معروف بیت‌الحکمه محسوب می‌شد که در طول قرون نخستین اسلامی مهم‌ترین مرکز علمی به شمار می‌رفت. در واقع، از طریق مرکز دولتی بیت‌الحکمه مورد حمایت چند تن از خلفای عباسی قرار داشت که از بینشان نامِ «مأمون» با توجه به روابطش با حضرت رضا(ع) برایمان نامی آشناتر است. خوارزمی در همین مرکز شکوفا شد. در طول تاریخ علم و دانایی همواره این‌گونه بوده، تشویق معنوی و مادی سیاستمداران یا دوستداران معرفت یکی از راه‌های پیشرفت محسوب می‌شده که خوارزمی هم از این فرصت به خوبی استفاده کرد.  

خوارزمی؛ رام‌کننده عددهای چموش و معادلات دشوار

خوارزمی همه‌چیزدان بود. دانشمندی تام و کامل بود که به رسم نوابغ روزگارش در اغلب علوم و دانش‌ها تخصص یافت. اما بیش از همه ریاضی‌دان بود! سرش درد می‌کرد برای یکه‌تازی در قلمرو حساب و کتاب، برای اینکه ساعت‌ها یک گوشه بیت‌الحکمه بنشیند و رموز جهان اعداد را کشف کند و با معادلات غامض سرشاخ شود و در نهایت همه را رام خود کند، به زانو درآورد و به همه بگوید که شایستگی پدری دانش جبر را دارد؛ خوارزمی «پدر جبر» است.

این دانشور تاریخ ایرانمان سه کتاب در ریاضیات نوشت که برخی مورخان علم به اشتباه  دو اثر «الجمع و التفریق» و «حساب العدد الهندی» او را یکی و وی را صاحب دو رساله در ریاضی پنداشته‌اند. در حالی که «الجمع و التفریق»، «الجبر و المقابله» و «حساب العدد الهندی» سه کتاب و اثر مجزا هستند. یکی از اساسی‌ترین دستاوردهای خوارزمی در مطالعاتش این بود که به دانش جبر استقلال بخشید. او مخصوصاً با کتاب «الجبر و المقابله» که از ابعاد مختلف، یعنی انتخاب عنوان، پرداختن به عناصر و موضوعات مستقل، روش‌های حلّی و سرانجام برهان‌ها و زمینه‌های کاربردی ممتاز بود، به آن مهم دست یافت.  

دقت و ظرافت محاسبات خوارزمی مشهور بود و مخصوصاً ارائه و حل معادلات شش‌گانه با نمادهای جبری جدید که به معادلات خوارزمی هم شهره‌اند، دارای اهمیت بسیار است. واکاوی چهار عنصر مهمِ «توصیف، عملیات، الگوریتم، اثبات» در دانش جبر اقدامی برجسته به شمار می‌رفت که پیش‌تر کسی به آن دست نیافته بود و همان‌طور که معروف است «الگوریسمی» در ریاضی امروز، ترجمه و تغییر و تحریفی از «الخوارزمی» است که به‌دست غربیان انجام شد.  

گِراردو کِرمونائی یکی از نخستین مترجمان اهل اسپانیا بود که اروپاییان را از طریق ترجمه «الجبر و المقابله» با خوارزمی آشنا کرد. امروزه، دو نسخه از این ترجمه او در جهان وجود دارد که یکی در کتابخانه فلورانس ایتالیا و دیگری در کتابخانه واتیکان حفظ می‌شود. این ترجمه به زبان لاتینی و احتمالاً در سال ۱۱۵۰ میلادی صورت گرفته است.

کتاب یاد شده و دیگر آثار ترجمه‌ شده از خوارزمی تاثیر عمیقی بر ریاضیات مغرب‌ زمین گذاشت. به جز آشنایی آنان با دانش جبر و مقابله که اکنون به جبر تنها شناخته می‌شود، اثرگذاری مهمی نیز بر دانش عددی غربیان داشت. تا جایی که فن قدیمی حساب با چرتکه در غرب منسوخ و شیوه‌های نوین محاسبه جایگزین شد. فیبوناتچی نامدار، دانشور ایتالیایی قرن یازدهم میلادی، که نام کاملش لئوناردو پیزایی است، در جایگاه نخستین ریاضی‌دان غرب، به معنای راستینش شناخته می‌شود. او یکی از خوانندگان جدی آثار خوارزمی به زبان لاتین بود.  

جبر و دیگر دانش‌های ریاضی که به کوشش خوارزمی متحول شده بود، بر جنبه‌های مختلفی از زیست روزمره مردم، چه در شرق و چه در غرب تأثیر داشت. آسان‌شدن تقسیم میراث و اجرای وصیت یکی از آن‌ها بود. همچنین به‌کاربستن برخی احکام دینی، کمک به تجارت و معاملات گوناگون اقتصادی، حفر قنات و محاسبات مربوط به آن، کمک به علم مهندسی از جمله آن‌ها به شمار می‌رفت.  

خوارزمی و سفرهایش به ماه!

برجستگی و تشخص علمی خوارزمی برای دانشوران اهلش عیان است؛ همین امر سبب شده تا در طول تاریخ، نهادهای مختلف از نام وی برای نامگذاری اماکن و رویدادهای گوناگون استفاده کنند. در ایران و دیگر نقاط دنیا کم نیستند دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی یا میدان‌هایی که نام او را به خود گرفته‌اند. برای نمونه، ناسا یا «سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا» در سال ۱۹۷۳ میلادی مجموعه‌ای از «دهانه‌های برخوردی اقماری» را به اسم خوارزمی نامید. پس از ناسا، «اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی» نیز یک «فرورفتگی» یا «دریاچال» را به نام دو دانشمند ایرانی و آمریکایی «الخوارزمی ـ کینگ» گذاشت.

خوارزمی، دانشمند دنیای شیرین و مرموز ریاضیات که بی‌تردید شیرینی‌ این عالم را او بهتر از هرکسی چشیده و رازهایش را شایسته تر از هرکس دیگری پدیدار کرده، تنها دانشمندی به شمار می‌آید که نام او دو بار بر ناهمواری‌های ماه گذاشته شده است. چند دانشمند دیگر ممکن است در ایران‌زمین چشم به جهان بگشایند، در همین سرزمین درس بخوانند و ببالند و بعد در خاک زادگاهشان به خواب ابدی روند و به اندازه کسی چون محمدبن‌موسی خوارزمی جهان را میخکوب اعتبار خویش کنند؟ در کجای تاریخ به سر می‌بردیم و اکنون در کجای تاریخ قدم می‌زنیم؟ از امروز تا هزاران سال بعد می‌توان منتظر ماند، به تماشا نشست و خیال‌پردازی کرد.

مراجع:

ـ جبار، احمد و حمیدرضا گیاهی یزدی (۱۳۹۰)، دانشنامه جهان اسلام؛ مدخل «خوارزمی، محمدبن‌موسی»، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.

ـ خوارزمی (۱۳۶۲)، «جبر و مقابله»، ترجمه حسین خدیو جم، تهران: کمیسیون ملی تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد «یونسکو» در ایران.

ـ کنعانی، ناصر (۱۳۹۶)، «محمدبن‌موسی خوارزمی؛ بنیان‌گذار جبر در جهان»، تهران: دانشگاه خوارزمی.

انتهای پیام

منبع: ایسنا

کلیدواژه: استانی علمی و آموزشی استانی علمی دانشگاهی استانی فرهنگی و هنری خوارزمی رياضيات استانی اجتماعی استانی اقتصادی استانی شهرستانها استانی فرهنگی و هنری

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۹۵۲۷۶۶۲ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

ننه گلبهار دوستت داریم

فرزندانش در روز ماما گردهم آمده بودند تا قدردان روزها و شب‌های بی‌خوابی او باشند، کودکان حکم نوه و نتیجه‌هایش را داشتند و یک صدا فریاد کودکانه سر می‌دادند، «ننه گلبهار دوستت داریم.»

به گزارش خبرگزاری ایمنا از اصفهان، قابلگی سرمایه ارزشمندی در سرزمین ما بوده که امروز در حال افول و فراموشی است. قابله‌ها افراد مؤمن و توانمندی بودند که در سخت‌ترین شرایط و بدون کم‌ترین امکانات نوزاد را به دنیا می‌آوردند.

ونک روستایی بن بست با جاده‌ای صعب‌العبور و خاکی در ۳۵ کیلومتری غرب سمیرم است، سال‌ها پیش قابله روستا در تابستان و زمستان ننه شیرین و دخترش گلبهار بودند.

نیمه‌های شب، سحر، صبحدم و گاهی عصر و شبانگاه، کوبه در به صدا درآمد و ننه شیرین در یک چشم بر هم زدن عازم می‌شد. کوچه‌های تاریک و سرد و باریک و گاهی پر از برف را پیاده در تاریکی و روشنایی شب و روز می‌پیمود تا به مقصد برسد.

گاهی اواخر بهار و تابستان نیز عشایر میهمان در مزارع اطراف ننه شیرین و خاله گلبهار را برای به دنیا آمدن فرزندشان فرا می‌خواندند و ننه شیرین قصه ما، شب و نیمه شب سوار بر الاغ راهی چادر عشایر می‌شد.

مادران معنوی قصه ما آن روزها خواب و بیداری نداشتند و با توجه به زاد و ولد زیاد هر روز آماده مأموریت بودند؛ بدون چشم‌داشتی از کسی نوزادان را به دنیا می‌آوردند و مادر را تا چهل روز به حمام می‌برند. مراسم خاص روشن کردن چراغ حمام، تیغ زدن نوزادان که امروز حجامت نام دارد و سوراخ کردن گوش دختران از جمله فعالیت‌های آن‌ها بود.

گلبهار سی سنبله قابله ۸۵ ساله ونکی است که مادر معنوی حدود چهل شهید است. شغلی که از مادر و مادر از مادرشوهر، به ارث برده است. ننه شیرین و خاله گلبهار، مادر و دختری که مادران معنوی ۱۰۰ شهید شهر ونک هستند و خاله شیرین که خود مادر یک شهید نوجوان است.

امروز فرزندانش گردهم آمده بودند تا قدردان روزها و شب‌های بی‌خوابی او باشند و کودکانی که حکم نوه و نتیجه‌هایش را داشتند، یک صدا فریاد کودکانه سر می‌دادند، «ننه گلبهار دوست داریم.»

خانه خاله گلبهار آذین بسته حجله شهادت بود، شهادت فرزندی که در سن ۱۶ سالگی روز ۱۱ آبان ۱۳۶۱ در عملیات محرم به شهادت رسید و مادر گوشه طاقچه را به تصاویر فرزند و تنها یادگاری‌هایش مزین کرده بود.

در بین یادگاری‌های به جا مانده از شهید تفنگی چوبی است که خودش درست کرده بود و به گفته مادر در روزگار نوجوانی‌اش عراق ایران بازی می‌کرد. امروز تنها دل‌خوشی مادر قاب عکسی بود که مدام اسباب بازی روزهای کودکی فرزندش بوسه باران می‌شد.

آئین نکوداشت مادران معنوی شهدا لبخند را بر لبانش و اشک شوق را در چشمانش جاری کرده بود و از حضور مسئولان و مردم قدردان سپاسگزاری می‌کرد.

به گزارش ایمنا، فرماندار، امام جمعه، فرمانده ناحیه مقاومت بسیج سمیرم، امور بانوان فرمانداری، رئیس بنیاد شهید، مسئولان شبکه بهداشت و درمان، شهرداری و شورای اسلامی شهر ونک و مردم قدردان شهر ونک در این آئین شرکت و از وی تجلیل کردند.

کد خبر 750962